Phlizz
Online magazine van het Lewis Carroll Genootschap
Iedereen die de Alice-boeken heeft gelezen is het ongetwijfeld opgevallen dat er veel scènes in voorkomen die te maken hebben met eten en/of drinken. Je zou zelfs kunnen zeggen, dat deze begrippen de ‘andere hoofdpersonen’ zijn. Eten en drinken geven Alice meer dan alleen maar het stillen van honger of dorst, ze zorgen ook voor continuïteit van het verhaal. Er bestaat een duidelijke relatie tussen het eten en drinken en dat wat er op dat moment plaatsvindt in het verhaal, ze geven structuur aan het narratief. Een hap van dit of een slok van dat zorgt ervoor dat Alice verandert en het helpt haar vooruit, of het helpt haar bij het maken van vrienden, voor zover je de andere karakters in Wonderland vrienden kunt noemen.
Het feit, dat het boek midden in de Victoriaanse tijd is ontstaan is ook van grote invloed: kinderen werd in die tijd eerder de gecompliceerde etiquette van het dagelijks leven bijgebracht dan hoe te spelen met een bal.
Vanuit uit allerlei disciplines, zoals sociologie, filosofie en psychologie of vanuit een historisch perspectief, probeert men duiding te geven aan de avonturen van Alice. Duiding van de handelingen van Alice vanuit een culinair perspectief komt niet zoveel voor, maar een goed voorbeeld is de jubileumeditie Alice in Wonderland van Buffy Naillon, die in 2015 verscheen. Hierin wordt uitsluitend het eerste Alice-boek met een verhelderende inleiding besproken. Het is een mooie uitleg over de betekenis van eten en drinken in verhalen en hoe het de loop van verhalen kan beïnvloeden. Voor dit artikel maak ik veelvuldig gebruik van de tekst uit bovengenoemd boek, maar eerst volgt hier een droge opsomming van alle ‘eetgerelateerde’ scènes uit het eerste Alice-boek: Alice’s Adventures in Wonderland. Voor dit artikel laat ik de onderstaande lijst verder ongemoeid, afgezien van enkele kleine verklaringen. In de toekomst volgt er wellicht nog een uitbreiding op dit artikel door hetzelfde te doen met het vervolg: Through the Looking Glass.
Sinaasappeljam
“In het voorbij gaan pakte ze een potje van een plank. Op het etiket stond SINAASAPPELJAM, maar tot haar grote teleurstelling was het potje leeg” SG
Melk
“Dina zal me overal zoeken, dat weet ik zeker!” (Dina was haar kat) “Ik hoop dat ze haar schoteltje melk rond theetijd niet vergeten.”
SG
Chris Riddell
Chris Riddell
Drink me, Eet me
“Maar in ieder geval stond er op dit flesje niet ‘vergif’, daarom proefde Alice ervan en zij vond dat het bijzonder lekker was, (het smaakte naar een mengsel van kersentaart, roomvla, ananas, gebraden kalkoen, toffee en warm geroosterd brood); toen dronk zij het hele flesje leeg.
En:
Toen zag zij opeens dat er onder het glazen tafeltje een klein glazen doosje lag: ze nam dadelijk de deksel eraf en toen zag zij een klein koekje, waarop in krentjes de woorden ‘Eet mij’ stonden. VOVD
Martina Peluso
Snoepjes
‘Comfits’ in de originele tekst, harde gekonfijte snoepjes, in vertalingen ook wel chocolaatjes en toffees genoemd.
“Maar wie reikt de prijzen uit?” vroeg een heel stemmenkoor. “Nou zij natuurlijk” zei de Dodo, met een vinger wijzend op Alice, en het hele gezelschap dromde direct om haar heen en riep door elkaar: “Prijzen! Prijzen!” Alice had er geen idee van wat ze doen moest, en in haar wanhoop stak ze haar hand in haar zak, en haalde er een zakje toffees uit (gelukkig was er geen zout water bijgekomen) die ze uitdeelde als prijzen. Ze had precies genoeg, voor ieder één. NM
John Tenniel
Appels
In werkelijkheid zijn dat aardappelen (‘irish apples’ was een slangwoord voor aardappelen in de Victoriaanse tijd)
Vervolgens klonk er een boze stem (van het Konijn) Peet! Peet! “Waar zit je?” En toen een stem die ze nog nooit gehoord had: “Hiero vanzelf! Appels rooien, Edelachtbare!” “Appels rooien, nee maar!” zei het Konijn boos. “Kom mij hier maar eens helpen!” (Geluiden van brekend glas.) NM
Valeria Docampo
Yayoi Kusama
Anthony Browne
Suet/Niervet
Dit komt voor in de vijfde strofe van het gedicht ‘You are old Father Wiliam’ bij de ontmoeting met de blauwe Rups, het is een bekend ingrediënt, dat wordt gebruikt in bijvoorbeeld Christmas Pudding.
Eieren
“Ja dat za l wel zei de Duif op een toon van de diepste verachting. Ik heb in mijn leven heel wat meisjes gezien, maar nog nooit een met zo’n lange hals als jij! Jij bent een slang; ontken het maar niet. Zometeen ga je me nog vertellen, dat je nog nooit een ei hebt geproefd!”
“Ik heb natuurlijk wel eens een ei geproefd,” zei Alice, die een zeer waarheidslievend kind was, “maar meisjes eten net zo vaak eieren als slangen, hoor!” “Dat geloof ik niet,” zei de Duif, “maar als dat zo is, nou, dan zijn meisjes een soort van slangen, en daarmee uit.” NM
Valeria Docampo
Peperige soep
De Hertogin zat op een krukje in het midden een baby te wiegen en de kokkin stond over het vuur gebogen en roerde in een grote pot soep. “Er zit veel te veel peper in die soep!” zei Alice in zichzelf, voor ze in niezen uitbarstte. SG
Arthur Rackham
Vijg
‘Did you say pig or fig?’ said the Cat.
Dit ingrediënt valt weg in de vertalingen, het is echter wel een van de mooie taalvondsten die Lewis Carroll toepast, net zoals ‘Do cats eat bats?’
George Soper
Thee, Brood, Boter
Deze komen door het hele hoofdstuk over de theevisite voor en dat wordt verder toegelicht in de hoofdtekst hieronder. Overigens komen deze ook weer terug in het hoofdstuk over de rechtszaak:
“Neemt u mij niet kwalijk, Uwe Majesteit,” begon hij, dat ik mijn boterham en mijn kopje thee meebreng, maar ik was nog niet helemaal klaar met theedrinken, toen ik geroepen werd.” VOVD
David Hall
Chris Riddell
Wijn
Wordt ook genoemd tijdens de Theevisite:
“Neem wat wijn,” zei de Maartse Haas op aanmoedigende toon. Alice keek naar alles wat er op de tafels stond, maar ze zag geen fles wijn, alleen een trekpot. “Ik zie geen wijn,” merkte ze op. “Die is er ook niet,” zei de Maartse Haas. “Dan was het ook niet beleefd van je om het aan te bieden,” zei Alice boos. VOVD
Stroop
“Er waren eens drie zusjes,” begon de Marmot, “en die heetten Mollie, Dollie en Pollie, en ze woonden op de bodem van een put.”
“Wat aten ze daar?” vroeg Alice, die altijd veel belang stelde in eten en drinken. “Ze leefden van stroop,” zei de Marmot, nadat hij een paar minuten had nagedacht. VOVD
Peter Newell
Tulpenbollen
“Dat gaat jou niks aan, Twee!” zei Zeven. “En of hem dat aangaat!” zei Vijf. “En ik zal het hem zeggen ook – het was omdat ie de kok tulpebollen bracht in plaats van uien.” NM
Chris Riddell
Mosterd
“Helemaal waar,” zei de Hertogin, flamingo’s en mosterd kunnen scherp zijn. “En de moraal van dat verhaal is: soort zoekt soort en gelijke vogels vliegen samen voort.” “Alleen is mosterd geen vogel,” merkte Alice op. SG
Anthony Browne
Kreeft
“Je zult niet vaak onderzees zijn geweest…” (“Nee,” zei Alice) “en misschien heb je zelfs nog nooit kennisgemaakt met een Kreeft…” (Alice begon met: “Ik heb er wel eens een gege…” maar slikte de rest haastig in, en zei: “Nee nooit.“) “…dus je hebt er geen idee van hoe verrukkelijk een kreeftenquadille is!” NM
Martina Peluso
Wijting/Witvis
“Dank u wel, dat was een heel boeiende dans,” zei Alice, blij dat het eindelijk gedaan was. “En ik vond dat bijzondere lied over de witvis heel leuk!” “Oh ja, wat die vissen betreft” zei de Schijnschildpad, ‘ze… Je hebt ze vast wel eens gezien, toch?” “Ja hoor,” zei Alice, ”ik heb ze vaak gezien bij de maaltij…” Net op tijd hield ze op. SG
Anthony Browne
Pastei, Jus, Vlees
“Ik kwam langs zijn tuintje en zag met één oog
Hoe de Panter de Uil bij het eten bedroog:
De Panter nam alles, het vlees en de jus,
En de Uil kreeg het bord als zijn deel van ’t menu.
NM
Chriss Riddell
Schildpadsoep
“O, een liedje graag, als de imitatieschildpad zo vriendelijk zou willen zijn,” antwoordde Alice, zó enthousiast dat de Griffioen enigszins beledigd zei “Hm! Over smaak valt niet te twisten! Zou jij ‘Schildpadsoep voor haar willen zingen, beste kerel?” NM
‘Schildpadsoep, zo geurig en gaar,
Staat in de machtige soepterrine klaar;
Wie proefde ooit zulke kostelijke soep?
Machtige soep! Krachtige soep!
Machtige soep! Krachtige soep!
VOVD
Charles Folkard
Taartjes
“De koningin van Harten bakte taartjes op een dag;
De Hartenboer liep ermee heen en niemand die het zag”
PsZ
Midden in de rechtszaal stond een tafel met een groot bord vol met taartjes erop. Ze zagen er zo goed uit, dat Alice alleen al van het kijken honger kreeg. Was het proces maar vast afgelopen, dacht ze, dan zouden de versnaperingen rondgaan!
NM
Millicent Sowerby
Mabel Lucie Attwell
De tekstfragmenten zijn overgenomen uit drie verschillende vertalingen, te weten die van Mevrouw van Oven-van Doorn (1934), Nicolaas Matsier (1989) en Siska Goeminne (2020) om zo verschillende tijdvakken te kunnen weergeven.
VOVD – Mevrouw van Oven-van Doorn
NM – Nicolaas Matsier
SK – Siska Goeminne
Voor de illustraties heb ik uit een veel breder aanbod gekozen en de illustratoren zijn dan ook steeds vermeld bij de afbeeldingen. Er bestaat dus geen direct verband tussen het fragment en de illustratie.
Voor haar inleiding in de jubileumuitgave citeert Naillon de wetenschapper Genderstudies en recensent van artikelen over voedselkwesties Kyla Wazana Tompkins die zegt:
‘Het bestuderen van eten in de literatuur is een manier van het bestuderen van materiële geschiedenissen. Daarom is het nuttig om aandacht te schenken aan etenswaren die geassocieerd kunnen worden met specifieke sociale klassen. Door te onderzoeken welk voedsel voorkomt in de literatuur kunnen we economische en culturele verbanden ontdekken die er zijn op het moment van culturele productie.’
Velen hebben het verhaal van Alice in Wonderland gelezen en herlezen, maar zien nauwelijks wat zich afspeelt op een dieper niveau. Dat eten een rol speelt in het hele boek is geen vraag, maar doordat we het zo vaak hebben gelezen en er zo bekend mee zijn missen we de betekenis die het eten ons geeft over de Victoriaanse tijd, die een groot deel van de 19e eeuw besloeg en duurde, van 1837 tot 1901. Carroll schreef de Alice-boeken in deze periode. Over het algemeen beschouwen we het eten en de etenswaren die in het Alice-boek voorkomen als typisch Engels eten. Sommige van deze ‘tradities’ waren echter net zo nieuw als het verhaal van Lewis Carroll, anders gezegd, sommige van deze etensrituelen bestonden nog niet voor de Victoriaanse tijd. Graag ga ik in dit artikel nader in op ‘De knotsgekke theevisite’, hoofdstuk zeven in het boek en daarvoor citeer ik ook weer veelvuldig Naillon.
Chris Riddell
Mabel Lucie Attwell
Gwynedd Hudson
Chris Riddell
De ‘afternoon tea’, een begrip dat je vaak tegenkomt in boeken als die van Harry Potter en Sherlock Holmes, en zo ook in Alice’s adventures in Wonderland van Carroll. Het is moeilijk om je het Alice-verhaal voor te stellen zonder de ‘tea party’ ook al kwam deze niet voor in de allereerste versie Alice’s Adventures Under Ground.
De traditie die we associëren met ‘teatime’ ontstond pas na 1830. Ter verduidelijking is het nodig om te vermelden, dat voor de Industriële Revolutie de hoofdmaaltijd in de namiddag werd genuttigd en voor lange periodes in de geschiedenis was één maaltijd per dag de norm. Hoewel, naarmate er meer productie werd verlangd van de arbeiders, was het noodzakelijker om in de loop van de middag een snack te nuttigen om het hongergevoel tegen te gaan en te blijven functioneren. En zelfs het woord ‘snack’ verklaart niet echt het woord ‘tea’. Woorden als high tea and low tea hebben ook een geheel andere betekenis dan we denken. Het lijkt logisch om te denken dat high tea werd genuttigd door de ‘upper class’, maar dat is absoluut niet het geval. High tea werd zo genoemd door de hoogte van de tafels en het tijdstip waarop de maaltijd werd geserveerd.
In Victoriaans Engeland at de arbeidersklasse ‘high tea’ rond een uur of half zes of zes uur in de namiddag. Ze aten aan hoge tafels op een “hoger” tijdstip van de dag, waardoor dit ritueel zijn benaming kreeg. De maaltijden bestonden uit stevig voedsel, aardappelen, kazen, gebakken bacon en koud vlees samen met en warme pot thee.
Low tea daarentegen vond plaats rond vier uur in de middag, werd oorspronkelijk voornamelijk genuttigd door vrouwen en werd meestal geserveerd op lage tafels waarbij de vrouwen ook op lage stoelen zaten. Deze maaltijden bestonden uit brood met boter, sandwiches zonder korst, biscuit, scones en cake, een beetje zoals de Hoedenmakers’ theevisite. Deze maaltijd werd voornamelijk genuttigd door de midden- en hogere klasse. Hoewel voor deze gelegenheden ook vaak het mooie porselein en tafellinnen werd gebruikt, zet Lewis Carroll die gewoonte weer volledig op zijn kop, alles mag!
Milo Winter
Martina Peluso
Charles Folkard
Iedereen eet in Wonderland en je zou ten onrechte kunnen denken dat iedereen dus ook kookt, maar dieren en speelkaarten kunnen nu eenmaal niet koken. Het ‘Social Issues Researchcenter zegt:
Alle dieren eten, maar wij zijn het enige dier dat kookt. Dus koken is meer dan een noodzaak, het staat symbool voor onze mensheid, het onderscheidt ons van de rest van de natuur. En omdat eten bijna altijd een groepsactiviteit is, is voedsel een symbolische activiteit die onze plaats in de maatschappij bepaalt.
In andere woorden, de etenstijden geven iemand de mogelijkheid om met zijn sociale status te pronken. Die behoefte was gemeengoed in de Victoriaanse tijd.
Ook de plaats aan de tafel gaf een bepaalde status, de persoon aan het hoofd van de tafel was zonder enige twijfel de leider van de groep. In Engeland noemen ze dit de “power seat”. (Het is dus ook heel mooi hoe de Ridders van de Ronde Tafel hiervan afweken, iedereen aan de tafel was gelijk, theoretisch in ieder geval). Maar aan de tafel van de Hoedenmaker zit iedereen aan dezelfde kant en verplaatst zich vervolgens ook nog naar andere plekken. En laat de etenstijd ook maar achterwege, het is altijd etenstijd aan de tafel van de Hoedenmaker, en laat ook het mooie porselein maar achterwege. Alles blijft op tafel staan, vies en wel want zoals de Hoedenmaker zegt: Het is altijd theetijd en er is geen tijd te verliezen met een afwas tussendoor.
Er is nog een sociale conventie die overboord wordt gegooid, kinderen en volwassenen zitten gezamenlijk aan tafel, iets dat in de midden- en hogere klassen niet gebruikelijk was in de Victoriaanse tijd en bovendien gaat Alice ongevraagd aan tafel zitten, hoogst ongebruikelijk.
Samengevat, Carroll maakte heel handig gebruik van allerlei conventies die ontstonden in de Victoriaanse tijd en zijn tijdgenoten die zijn boeken bij de verschijning lazen, zullen het een feest der herkenning hebben gevonden terwijl wij de tekst op een heel andere manier hebben ervaren toen we het lazen.
Valeria Docampo
Charles Robinson
Arthur Rackham
Anthony Browne
Bronnen
Buffy Naillon
Alice’s Adventures in Wonderland:
150th Anniversary: Food in Literature Edition
Cinder Apple Press, 2015
9781517308438
Food references in ‘Alice in Wonderland’ by Lewis Carroll
Merim Chiadni online blog
Jeff A. Menges
Alice Illistrated
Dover Publications, 2012
9780486482040
En de volgende ‘Alice-uitgaven’
De Engelse uitgaven
Alice’s Adventures in Wonderland
ill. Martina Peluso
9781789891249
Alice’s Adventures in Wonderland
ill. Yayoi Kusama
9780141197302
Alice’s Adventures in Wonderland
ill. David Hall
9780416960006
Alice’s Adventures in Wonderland
ill. Salvador Dalí
9780691170022
Alice’s Adventures in Wonderland
ill. Chris Riddell
9781529002461
De Nederlandse uitgaven
Alice in Wonderland
vert. M.C. van Oven-van Doorn
ill. John Tenniel
9000025567
De Avonturen van Alice in Wonderland
vert. Nicolaas Matsier
ill. Annthony Browne
9000026911
Alice in Wonderland
vert. Siska Goeminne
ill. Valeria Docampo
9789462915275
[print_button]