Phlizz
Online magazine van het Lewis Carroll Genootschap
In 1875 was de eerste in het Nederlands vertaalde Alice’s Adventures in Wonderland, getiteld “Lize’s Avonturen in het Wonderland” verschenen. Een uitgave met slappe kaft van 28 bladzijden op A4-formaat met een aantal ingekleurde nagetekende Tenniel-illustraties. Het betrof geen volledige vertaling, de laatste 4 hoofdstukken zijn nagenoeg geheel weggelaten. Dit boekje kwam op de markt met een verkoopprijs van 1,25 gulden. Een paar jaar later werd eerst de prijs verlaagd naar 0,75 gulden en vervolgens naar 0,40 gulden. Tot op heden blijft de naam van de vertaler onbekend [1]. En ook een zeer gezocht boek, omdat dit boek de eerste wereldwijd ingekleurde Tenniel illustraties bevat. Maar nadat dit boekje roemloos ten onder was gegaan, verscheen in Brinkman’s alphabetische lijst van boeken, landkaarten en verder in den boekhandel voorkomende artikelen per 01-01-1887 het volgende bericht:
En een paar maanden later in “Het Nieuwsblad voor den boekhandel” nummer 39 van 14 mei 1887 werd dit boek ook als nieuwe uitgave gepresenteerd:
Het betreft een gebonden boek van 136 bladzijden met 4 gekleurde platen, getiteld “Alice in het land der droomen”. Prijs 1,20 gulden (19,5×14 cm). De titelpagina vermeldt verder: uit het engelsch naar de tweeenzeventigste duizend [2] door Eleonora Mann. Uitgegeven door Jan Leendertz & Zoon te Amsterdam. Net als de eerste Nederlandse Alice-uitgave een zeer verzamelwaardig boek, omdat in dit boek 4 paginagrote illustraties voorkomen, die gezien kunnen worden als de eerste wereldwijde niet-Tenniel gekleurde Alice-illustraties. En evenals de Lize-uitgave is een mooi compleet exemplaar zeer, zeer moeilijk te vinden.
Deze uitgave is verschenen in 2 edities. De inhoud is hetzelfde. Alleen de omslag is verschillend. Het is mij niet duidelijk of de 2 edities tegelijk of na elkaar zijn verschenen. Dit laatste lijkt mij meer voor de hand liggen. Ik ga er van uit dat de uitgave met de ornamenten het eerst is gedrukt. Ik ken deze alleen in het rood, maar volgens onze onvolprezen Nederlandse Alice-maestro Casper Schuckink Kool is er ook een blauwe versie. De uitgave met de bloemen ken ik in het rood, groen en blauw. Zie onderstaand plaatje met de 4 illustraties in het boek. Opmerkelijk is verder dat de voornaam van Mann op de voorkant van de uitgave met de bloemen (op het titelblad niet) gespeld wordt als Eleonore in plaats van Eleonora.
Deze uitgave werd waarschijnlijk goed verkocht, want een aantal jaar later werd in Het Nieuwsblad voor den boekhandel jaargang 60, no 34 van 28-04-1893 een tweede druk van dit boek gepresenteerd. De Koninklijke Bibliotheek stelt als vermoedelijk uitgiftejaar 1890, maar daar heb ik geen bewijs voor gevonden.
Toch valt dit niet helemaal te rijmen met een fondsverkoping van uitgever Jan Leenderts & Zoon die vanwege het stopzetten(?) van zijn uitgeverij nog ruim 600 exemplaren voor 0,12 gulden van de eerste druk in de aanbieding had.
De geschreven inhoud bleef hetzelfde, nu echter van 3 paginagrote illustraties voorzien en een iets andere titelpagina. De illustratie van Alice met haar zus op een bankje was verwijderd. Waarom is niet duidelijk. Het vermoeden is dat dit te maken heeft met een “vertaalfout”, waar men achter is gekomen. De Engelse tekst “Alice was beginning to get very tired of sitting by her sister on the bank” was vertaald met “Het begon Alice te vervelen naast haar zuster op de bank te blijven zitten”, waarbij het Engelse woord “bank” vervangen werd door het Nederlandse woord “bank”. Maar dat is toch iets bezijden de ware betekenis.
De uitgever was dit keer B.H. Smit te Amsterdam en het betreft een gebonden uitgave van 176 pagina’s (19,5×14 cm). Dit boek heeft de tand der tijds beter overleefd. Ook hier weer 2 verschillende omslagen, een rode omslag met ornamenten en een in diverse kleuren uitgegeven omslag met 2 kinderen met eendjes aan de waterkant. Zie onderstaande illustraties:
Merk op dat de groene uitgave rechts boven een andere type-zetting heeft van de titel. Deze tweede druk, behalve de uitgave met de ornamenten, wordt nog regelmatig op diverse internetsites en antiquariaten aangeboden. In zowel de eerste als de tweede druk ontbreekt de naam van de auteur Lewis Carroll. Ook dit boek werd later afgeprijsd aangeboden in het Nieuwsblad voor den boekhandel jrg 74, 1907, no 58 van 19-07-1907.
In het Parool van 17 maart 1966 schreef Harriët Freezer [3] in de rubriek voor de vrouw een heel stuk over Alice in Wonderland en Eleonora Mann (figuur 1, een uitsnede daarvan in figuur 2).
Figuur 1
Figuur 2
Maar de grote vraag bij deze uitgaven is natuurlijk: Wie is/was Eleonora Mann, de eerste Nederlandse vertaler, die een poging heeft gedaan om Alice’s Adventures in Wonderland in zijn geheel te vertalen.
Na enig speurwerk in diverse digitale bronnen heb ik een Eleonora Mann gevonden, die heel goed zou passen in het profiel van vertaler van deze Nederlandse Alice. Maar of dat ook zo is, zal de vraag blijven. Ik heb digitaal slechts één Eleonora Mann gevonden, daaruit komt de volgende levensloop:
Carolina Eleonora Mann is op 10 maart 1836 in ’s Hertogenbosch geboren (figuur 3, vader Christiaan Theodoor Mann en moeder Johanna Amalia Lucas) en zonder beroep op 81-jarige leeftijd op 14 juni 1917 in Nijmegen (figuur 4) overleden. Een dankbetuiging volgde ruim een maand later (figuur 5).
Figuur 3 Geboorteregister
’s Hertogenbosch
Figuur 4 De Nieuwe Courant van 15 juni 1917
Figuur 5 De Nieuwe Courant
Uit “Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in het Koningrijk der Nederlanden, voor den jaren 1854…” blijkt dat zij een acte heeft verkregen als kwekelinge voor de lagere school. Zie figuur 6 en 7. Merk op dat haar eerste voornaam nu Catharina is
Figuur 6
Figuur 7
Haar carrière-pad was, net als zovelen in die tijd, eerst kwekelinge, vervolgens hulponderwijzeres en als sluitstuk hoofonderwijzeres. Vaak werden daarna tijdens een baan in het lager onderwijs in een avondstudie akten behaald om ook op de oude MULO (meer uitgebreid lager onderwijs) te mogen lesgeven.
Eleonora Mann is les gaan geven in ‘s Hertogenbosch. In “Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in het Koningrijk der Nederlanden, voor den jaren 18..” zijn er berichten te lezen dat zij op gegeven moment vermeld staat als hulponderwijzeres en daarna ook de acte van hoofdonderwijzers heeft behaald. Vervolgens heeft zij eerst als hulponderwijzeres met gunstig gevolg examen afgelegd in de beginselen der Engelsche taal en later als hoofdonderwijzeres in de Hoogduitsche taal, waardoor zij waarschijnlijk les kon gaan geven op de mulo.
Waarschijnlijk is Eleonora Mann daarna verhuisd naar Nijmegen om daar les te gaan geven op een mulo of lagere school, want per 16 augustus 1890 staat zij samen met haar zus Christiena Theodora Mann (ook onderwijzeres) in Nijmegen ingeschreven. Op 19 mei 1899 komt ook haar oudere zus Johanna Antoinette inwonen op de Gerard Noodstraat 60.
Op 13 augustus 1908 heeft Eleonora een testament ten kantore van notaris De Maret Tak laten opmaken waarin zij tot enige erfgename haar zus Christiena Theodora Mann Mann benoemt en indien Christina eerder overlijdt, verklaart zij als volgt te beschikken:
Ik legateer aan mijne zuster Johanna Antoinette Mann het vruchtgebruik mijner geheele nalatenschap, levenslang, onder den last om jaarlijks aan mijne zuster Maria Mann uit te keeren een som van honderd gulden in contanten, ingaande op mijn overlijden en te voldoen voor de eerste maal binnen drie maanden na mijn sterfdag en vervolgens op de datum van mijn overlijden.
Zie de bijlage voor een digitale print van het testament. Vervolgens komt er nog een passage over de nalatenschap en de benoeming van een executeur-testamentair, die hiervoor een vergoeding van 300 gulden ( € 3700 heden ten dage) ontvangt. Er staat in dit testament geen enkele verwijzing naar “Alice in het land der droomen”.
Het lijkt me duidelijk dat bij vruchtgebruik hier ook gezinspeeld zou kunnen worden over de (vertaal)rechten van een boek. Bij mijn naspeuringen naar Eleonora Mann kwam ik er ook achter dat zij nog een boek had geschreven. Tot op heden heb ik een hardcopy van dat boek niet kunnen traceren. De titel van het boek is: Dynastiën der voornaamste vorstenhuizen van Europa. Een boekje van 55 bladzijden, uitgegeven door de firma Robijns & Co. in 1888, gezien een vermelding in “Het Nieuwsblad voor den boekhandel jrg 55, 1888, no 85” van 23-10-1888.
Een jaar of twintig geleden kwam ik het onderstaande boek tegen. Mijn blik viel uiteraard het eerst op de illustratie op de voorkant, die ik natuurlijk meteen herkende. Een van de vier litho’s behorende bij “Alice in het land der droomen”. Een driekwart uitsnede van de eerste litho, gekopieerd uit de tweede druk van “Alice in het land der droomen”.
Een Nederlandse vertaling van de achterkant van dit boek is:
Die Kronenklauer was het eerste werk voor kinderen van Bernd Eilert, dat hij samen met F.K. Waechter had geschreven en nu heeft hij ECILA AUS DEM WUNDERLAND uitgebracht. Het is niet overdreven om dit verhaal als een godsgeschenk in kinderliteratuur te beschouwen; want slimme en grappige Literatuur voor kinderen is helaas zeldzaam. Net zo min als Alice in Wonderland in het Lewis Carroll-verhaal niet kan rondlopen omdat ze daar vanuit onze Aarde niet kan binnen komen, kan Ecila uit het wonderland, in het verhaal van Bernd Eilert, naar onze aarde komen. En toch is Ecila Alice niet, integendeel! Alsof je het tegendeel kunt zijn van iemand die niet bestaat. Dan zou de echte wereld mogelijk het tegendeel zijn van het onmogelijke wonderland. Is dat mogelijk? In verhalen wel. Hoe kun je verhalen opschrijven die in werkelijkheid niet kunnen gebeuren, of moet je zeggen dat het goed is dat zulke verhalen worden opgeschreven, omdat ze anders geheim blijven. Wij, kinderen en volwassenen, mogen blij zijn dat deze verhalen van Alice en Ecila zijn opgeschreven.
Ik vind het ietwat vreemd om dit boek te vergelijken met Alice in Wonderland, alleen al omdat het boek bijvoorbeeld geen illustraties bevat. Ik ben er verder niet aan begonnen dit boek te lezen, maar wat mij opviel is dat de lithografie op de voorkant werd toegewezen aan Eleonora Mann (1890). Dat bracht mij wel op een idee. Zou het kunnen zijn dat Eleonora zelf de illustraties bij haar vertaling heeft ontworpen en/of getekend en deze heeft doorgespeeld aan de steendrukkerij? Of misschien haar zus Christiena, aan wie ze haar gehele nalatenschap heeft toegewezen en jarenlang bij Eleonora in huis heeft gewoond. Dat zou best kunnen, want evenals haar zus Eleonora heeft ze minstens (voor zover ik het kan bekijken) examen als kwekelinge gedaan en daarna examen afgelegd in een kunstzinnige richting. Zie hieronder. Meestal werden er in die tijd meer lo-akten gehaald om zo de kans om les te geven aan een mulo te vergroten.
De 4 litho’s bij de eerste druk zijn vervaardigd door de gerenommeerde steendrukkerij Tresling & Co, hof lithograaf te Amsterdam. Het meest waarschijnlijk is dat een tekenaar in dienst van deze firma de tekeningen heeft ontworpen en getekend, maar er komen wel een paar vreemde dingen naar boven drijven.
Onbekend is bijvoorbeeld ook wie de illustraties op de voorkant van beide drukken heeft ontworpen en/of getekend. Onder de litho’s uit de eerste druk staat de firmanaam Tresling & Co. Deze firmanaam ontbreekt bij de 3 litho’s uit de tweede druk. Ook zijn de litho’s uit de tweede druk roodbruin afgedrukt, zie onderstaande afbeeldingen. Dat zou te maken kunnen hebben met de kwaliteit van het papier en/of de procesgang om de litho’s af te drukken.
Het is trouwens wel een vreemde griffioen. Dit fabeldier bestaat oorspronkelijk uit een leeuwenlichaam en kop en vleugels van een adelaar, maar in bovenstaande tekening is eerder sprake van een zelf verzonnen Jabberwock.
Conclusie:
Hoogstwaarschijnlijk is deze Carolina Eleonora Mann de vertaler van Alice’s Adventures in Wonderland. Ik heb nog via digitale media geprobeerd contact te krijgen met nazaten van het gezin waartoe Eleonora Mann behoorde, maar deze poging is op niets uitgelopen. Een mission impossible?
Voetnoten
[1] Zie facsimile “Lize’s Avonturen in het Wonderland”, binnenkort verkrijgbaar bij het Genootschap.
[2] De twee-en-zeventig duizendste (seventy-second thousand), uitgegeven door Macmillan and Co in 1883.
[3] Harriët Freezer is het pseudoniem van Wilhelmina (Miep) Eybergen (1911-1977) en was een Nederlandse prozaschrijfster, journaliste en feministe.
BIJLAGE
[print_button]